حکیم عمر خیام از بزرگ‌مردانی‌ست که زندگی و افکارش در هاله‌ای از ابهام مستور مانده‌است. با وجود تمام تحقیقاتی که تاکنون درباره‌ی شعر و شخصیت او انجام شده‌است، هنوز آن‌چنان ‌که سزاوار شأن حکیم است از این ابهام پرده برگرفته نشده و چه بسا سیمای واقعی او آشکار نیست؛ زیراکه خیام شخصیتی چندوجهی دارد و کیست که بتواند تمام وجوه شخصیتی او را بازتاباند. درباره‌ی خیام آثار فراوانی به رشته‌ی تحریر درآمده‌است. بنا به پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۰، سیصدوشصت مقاله و هفتادودو کتاب درباره‌ی خیام نوشته شده‌است. در این نوشته‌ی مختصر سعی شده که به برخی از این آثار از لحاظ موضوعی اشاره شود تا اگر کسی بخواهد سیمایی کلی از خیام به دست آورد، این پژوهش راهنمای او باشد.

هدایت، صادق، ۱۳۱۳
ترانه‌های خیام، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ اول
کتاب ترانه‌های خیام اولین کار پژوهشی درباره‌ی خیام است که شامل دو مقاله می‌باشد. مقاله‌ی نخست در ارتباط با فلسفه‌ی خیام است. صادق هدایت در این قسمت با تکیه بر دغدغه‌های فلسفی خیام و با استفاده از چهارده رباعیِ خود او نشان می‌دهد که فکر و مسلک خیام همیشه یکدست بوده و خیام از جوانی تا پیری تنها یک فلسفه‌ی معین را دنبال می‌کرده‌است، بدون اینکه در افکارش کمترین تزلزلی روی دهد.
مقاله‌ی دوم درباره‌ی اهمیت زبان شعر خیام است. صادق هدایت به سادگی، گیرایی، بی‌پروایی، خلاقیت و ابتکار در شعر خیام اشاره می‌کند و سعی در نشان‌دادن این موضوع دارد که خیام نه‌تنها در شاعری از هیچ‌کس تقلید نمی‌کند، بلکه طرز بیان او تأثیر شگفتی در ادبیات ایران و جهان گذاشته و میدان وسیعی برای شاعران دیگر فراهم آورده‌است.

فروغی، محمدعلی/غنی، قاسم، ۱۳۲۱
رباعیات حکیم خیام نیشابوری، انتشارات کتاب فرزان، چاپ اول
بعد از هدایت، فروغی و غنی را می‌توان از نخستین پیش‌گامانی دانست که به بررسی اصالت شعر خیام پرداختند. این دو خیام‌پژوه از بین ۳۵۰ رباعی که به خیام منسوب بود، ۱۸۷ رباعی را اصیل تشخیص دادند. اهمیت پژوهش فروغی و غنی در به‌کاربستن سه روش مشخص در تشخیص و شناسایی رباعیات اصیل خیام است. نخستین روش آن است که رباعیات شاعران دیگر را در دیوان‌ها و مجموعه‌ها شناسایی کردند و آن‌ها را از اشعار خیام بیرون آوردند. روش دوم اینکه رباعیاتی که در آن‌ها نام خیام ذکر شده‌ را از لحاظ سبک‌شناسی بررسی کردند. روش سوم نسخه‌شناسی‌ست، بدین ترتیب که نسخه‌های کهن از مجموعه‌ی رباعیات خیام را در نظر ‌گرفته و رباعیاتی که در نسخه‌های معتبر بیشتر تکرار شده را انتخاب کردند. البته هر دو محقق مضامین و معانی رباعیات را هم از نظر دور نداشتند و سعی کردند تشخیص دهند کدام رباعیات با فکر و روح خیام بیشتر مطابقت دارد. همه‌ی این‌ها روش‌هایی‌ست که تا حدودی می‌تواند ملاک و معیار شناسایی رباعیات خیام قرار گیرد.

همایی، جلال الدین، ۱۳۴۲
خیامی‌نامه، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول
خیامی‌نامه یکی از نخستین تألیفاتی‌ست که در آن نویسنده علاوه بر تحلیل آثار ادبی خیام، به بررسی دقیق آثار علمی می‌پردازد. بخش اعظم این کتاب در تجزیه و تحلیل یکی از مهم‌ترین رساله‌های ریاضی خیام است به‌انضمام متن تصحیح‌شده‌ی آن‌. بخش مهم دیگری از کتاب در باب رساله‌های موسیقی خیام می‌باشد که همایی به معرفی‌ آن‌ها پرداخته‌است. همچنین وی به چند فقره از رسالات دیگر این دانشمند نامی اشاره کرده ‌که پیش از آن در هیچ‌کجا چاپ نشده بودند و دیگران حتی آن‌ها را در شمار آثار خیام نیاورده‌‌ بودند.

آقایانی چاووشی، جعفر، ۱۳۵۸
سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری، تهران، انتشارات انجمن فلسفه ایران، چاپ اول
آقایانی چاووشی این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده‌است. او در بخش نخست، اساس پژوهش را بر آثار فلسفی خیام قرار داده‌است و طبق موازین عقلی، آثار و مدارک تاریخی مربوط به خیام را بررسی می‌کند. در بخش دوم، وی به ارزیابی آثار علمی خیام می‌پردازد و همچنین اهمیت آثار او را از دیدگاه تاریخ علوم خاطرنشان می‌سازد. در قسمت پایانی کتاب، کتاب‌نامه‌ای نیز تنظیم شده تا کسانی که تمایل به مطالعه و تحقیق بیشتری به خیام دارند به آن مراجعه کنند.

دشتی، علی، ۱۳۶۴
دمی با خیام، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول
این کتاب درباره‌ی اصالت رباعیات خیام در سه قسمت به رشته‌ی تحریر درآمده‌است. دشتی در دو قسمت نخست (در جست‌وجوی خیام و در جست‌وجوی رباعیات) به شخصیت خیام می‌پردازد، چراکه از دیدگاه او ابتدا باید شخصیت خیام را شناخت تا بتوان اصالت شعر او را تشخیص داد. او ذوق سلیم خود را چراغ راه شناسایی رباعیات قرار داده‌است، بدون تعصب اصالت شعر خیام را بررسی کرده و به نقل سخنان دیگر خیام‌شناسان و رد اعتراضات آنان پرداخته‌است. دشتی حتی در نحوه‌ی عقاید و روحیات خیام بحث کرده و از رسالات فلسفی او برای پی‌بردن به شخصیت وی مدد گرفته‌است تا در بحث رباعیات و تشخیص اصیل از دخیل، موازینی در دست باشد. او در قسمت سوم این نوشته (اندیشه‌ی سرگردان) با استفاده از ۵ رباعی خود خیام – که از نظر دشتی نماینده‌ی دایره‌ی تفکرات اوست – خیامِ تصورات خود را ترسیم کرده‌است. وسواس علمی دشتی در این زمینه کمتر و تردیدش ضعیف‌تر است، زیرا او صورت ذهنی خود را توصیف کرده تا جایی که حوصله را مجالی بوده‌است.

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، ۱۳۷۷
عمر خیام نیشابوری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول
ذکاوتی در کتاب خود به گوشه‌های مختلفی از شعر، فلسفه و شخصیت خیام اشاره می‌کند. ابتدا به مقایسه‌ی خیام ریاضی‌دان با خیام شاعر می‌پردازد و بررسی اینکه آیا خیام حکیم همان خیام شاعر است یا نه. او همچنین مروری می‌کند بر حکایاتی که در پیرامون زندگی خیام نقل شده و سعی دارد از آن‌ها در شناخت بیشتر خیام استفاده کند. او در ادامه به کنکاش در رسالات و رباعیات خیام و همچنین نقد خارجی و داخلی رباعیات او می‌پردازد.

حسینی، مصطفی، ۱۳۹۷
سرگذشت رباعیات: درنگی بر رباعیات خیام ترجمه ادوارد فیتز جرالد، تهران، نشر آگه، چاپ اول
این کتاب مجموعه‌ای از مقالات درباره‌ی ادوارد فیتز جرالد و ترجمه‌‌اش از رباعیات خیام است. فیتزجرالد معروف‌ترین مترجم رباعیات خیام از فارسی به انگلیسی‌ست و ترجمه‌ی او شاید معروف‌ترین ترجمه از هر زبانی به انگلیسی نیز باشد. تحقیقات و تلاش‌های ارزشمند او سهم بسزایی در شناساندن شخصیت و شعر خیام در جهان داشته‌است. نویسنده در مقالات متعدد این کتاب به گوشه‌هایی از شرح‌حال فیتز جرالد، برداشت او از شاعران بزرگ ادبیات فارسی از جمله خیام، سبک ترجمه‌ی او، و ‌تأثیر رباعیات خیام بر ادبیات و جامعه‌ی غرب می‌پردازد.

دهباشی، علی، ۱۳۹۹
می و مینا، تهران، نشر گویا، چاپ اول
علی دهباشی این کتاب را درباره‌ی زندگی و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری به رشته‌ی تحریر در آورده‌است. اگرچه پیش از این کتاب‌هایی درباره‌ی زندگی خیام تألیف شده بود، این کتاب نکته‌های تازه‌ای درباره‌ی زندگی و روحیات خیام در بر دارد؛ از جمله اینکه خیام بسیار صریح و حاضرجواب بوده و با برهان و ادله‌ی منطقی به مدعی پاسخ می‌گفته‌است. در مجموع، این کتاب در روشن‌سازی نقاط تاریک زندگی خیام بسیار اهمیت دارد.

سربندی، علی، ۱۳۹۹
خیام فراتر از ایام، تهران، نشر هیرمبا، چاپ اول
این کتاب را علی سربندی درباره‌ی خیام برگرفته از رباعیات وی نوشته‌است. بخش نخست درباره‌ی تولد و بالیدن خیام است: اینکه خیام چگونه چشم به جهان گشود، چگونه زیست و چگونه در علم و دانش سرآمد اقران شد. نویسنده در قسمت دوم، آثار برجای‌مانده از خیام را بررسی می‌کند و از طریق این آثار، جنبه‌های گوناگونی از خیام را به تصویر می‌کشد: از مردی رهپوی طریقت حق و سالک راه بهشت تا دوزخی مست. نویسنده در بخش سوم به بیان دیدگاه‌هایی می‌پردازد که به گونه‌های مختلف، تصویر مردی را ترسیم می‌کند که از مردم زمانه و عقاید ریاکارانه‌شان پرده‌برداری می‌کند.

نمی‌توان سخن از خیام گفت و نامی از خیام‌پژوهانی چون اسماعیل یکانی و محمدمهدی فولادوند به میان نیاورد که سال‌ها به تحقیق درباره‌ی شخصیت و آثار خیام پرداخته‌اند و دو کتاب ارزنده‌ی عمرخیام نادره‌ی ایام (یکانی) و خیام‌شناسی (فولادوند) را تألیف و ارائه کرده‌اند. به‌خصوص، کتاب اسماعیل یکانی که باعث برانگيختن پژوهشگران و خيام‌دوستان برای نوشتن مقاله‌هايی متنوع‌تر درباره‌ی خیام شد. کثرت آثار تألیف‌شده و همچنین شوق نویسندگان به پژوهش درباره‌ی خیام نشان از تأثیر و نفوذ عمیقی دارد که وی بر قلب و روح ادبیات ایران و جهان گذاشته‌است و بیانگر عظمت او می‌باشد. آزادی اندیشه و صراحت بیان خیام نیز بی‌شک الهام‌بخش آیندگان درباره‌ی شعر و اندیشه‌ی بی‌کرانه‌ی او خواهد بود.