اِنسو چیست؟

مژده جم‌نیا

Enso‭: ‬Akazuaki Tanahashi

دایره‌ی اِنسو

یکی از رایج‌ترین موضوعات در خطاطی نقاشی ژاپنی رسم دایره‌ای‌ست که آن را اِنسو (Enso) می‌نامند. فرق انسو با دیگر دایره‌ها در این است که انسو توسط حرکت ممتد قلم‌مو بر کاغذ و در زمان بازدمِ نقاش کشیده می‌شود. پس از رسم‌کردن، نقاش دیگر نمی‌تواند تغییری در آن بدهد. اِنسو از نظر فرم (یعنی دایره بودن) بسیار ساده است، اما در عین سادگی مفهومی ژرف و پیچیده دارد. از این رو، مرشدی به نام کیوزان (۸۹۰-۸۱۴ میلادی) برای اولین بار انسو را رسم کرد و آن را نماد و مظهرِ ذن بودیسم دانست. کم‌کم و در گذر زمان، مرشدان بعدی به پیروی از وی دایره‌ی انسو را وسیله‌ی اصلی آموزش در آیین بوداییِ آسیای شرقی، به‌ویژه در ژاپن، قرار دادند.

معنی اِنسو

در زبان ژاپنی، کلمه‌ی انسو 円相 از دو جزء تشکیل شده‌است: نماد 円 به‌معنای دایره یا گِردی است، ولی نماد 相 می‌تواند معنی‌های مختلفی داشته باشد، مانند: «با هم بودن»، «متقابل»، «با چشم خود دیدن»، «مشاهده‌کردن» و «برای خود قضاوت نمودن». پس ترجمه‌ی تحت‌اللفظی انسو می‌تواند «دو قوس متقابل»، «دایره‌ی قضاوت» و «مشاهده‌ی دایره» باشد؛ اما از آنجایی که این دایره سمبل مکتب ذن است، اکثرا آن را دایره‌ی اشراق، دایره‌ی انسو، و حتی دایره‌ی بی‌نهایت نامیده‌اند.

برای کشف معنای انسو باید به گذشته نگاه کنیم. از آغاز سنت بودایی، دل‌آگاهی با مثال‌هایی مانند «ماه بدر» و «آینه‌ی گرد» بیان شده‌است. در زندگی‌نامه‌ی ناگارجونه، (Nagarjuna، حدود ۲۵۰-۱۵۰ میلادی)، آمده‌است که هر زمان او برای عموم تدریس می‌کرده، به‌شکل یک دایره‌ی نورانی ظاهر می‌شده تا طبیعتِ واقعی بودا را آشکار کند. بودی‌دارما، پدرسالار بزرگ ذن، «معلم بزرگِ دایره‌ی دل‌آگاهی» نامیده شده‌است. گفته شده‌است که هوینِنگ Huineng)، ۶۳۸-۷۱۳ میلادی)، ششمین پدر مقدس، از نود و شش نوع دایره در تعالیم خود استفاده می‌کرده‌است. در قرن ششم، متنی به نام شین‌هین‌می (Shinhinmei)، روش ذن را دایره‌ای می‌داند با فضایی وسیع که در آن نه کمبودی هست و نه اضافه‌ای.

در نگاه اول به نظر می‌رسد نمادِ باستانی اِنسو چیزی نیست بیش از یک دایره که گاه کامل است و زمانی دیگر ناتمام. اما سمبل انسو به آغاز و پایان همه‌چیز، دایره‌ی زندگی و پیوستگی وجود اشاره دارد. انسو می‌تواند نمادی از تهی‌بودن یا همه‌چیز بودن، حضور یا غیبت باشد. همه‌چیز می‌تواند در دایره‌ی انسو قرار گیرد یا برعکس، کاملا خارج از آن باشد. انسو می‌تواند نماد بی‌نهایت، عدم یا حالت مراقبه‌ای کامل باشد، یا می‌تواند سمبل ماه باشد که خود نمادی از دل‌آگاهی یا اشراق است.

اِنسو، نماد ذن، مرکب از امر مطلق، ماهیت واقعی وجود، دوگانگی درون زندگی و نقص کامل همه‌چیز است. نمادی‌ست که پیدا و پنهان، ساده و پیچیده، و تهی و کامل را با هم ترکیب می‌کند. کمالِ انسو در ناقص‌بودنِ دایره‌ای‌ست که توسط دست انسان ترسیم می‌شود. انسو به سالک می‌آموزد که برای کمال تلاش نکند، اجازه دهد جهان همان طور که هست باشد و فکر نکند که کمال در انتهای مسیر است و در یک نقطه، مکان یا زمان مشخص به دست می‌آید.

رسم دایره‌ی اِنسو

دایره‌ی اِنسو را می‌توان به دو سبک ترسیم کرد: یک دایره‌ی کامل یا یک دایره‌ی باز. نقش‌کردنِ اِنسو بیان‌گر لحظه‌ای از زندگی هنرمند است که ذهنِ وی آزاد از افکار و قیودات بوده و روح وی این آزادی را پیدا می‌کند که از طریق بدن و با استفاده از قلم‌مو و جوهر، خود را توصیف کند. اِنسو بیانی جذاب از فردیت است که با تغییرات در تاریکی و روشنیِ جوهر، ضخامت ضربه‌ی قلم‌مو، شکل دایره و حتی موقعیت یک نقطه‌ی منفرد در شروع و پایان دایره بیان می‌شود. هر استاد ذن سبک خاص خود را دارد و این خصوصیت در اِنسوهایی که قلم می‌زنند بازتاب پیدا می‌کند. برخی از دایره‌های ذن کاملا متقارن‌اند، در حالی‌ که بعضی دیگر کاملا نا‌متقارن هستند. برخی از آن‌ها با یک حرکت کشیده می‌شوند و بعضی از دو نیم‌دایره تشکیل شده‌اند. بعضی خطوط ضخیم و پررنگ و خطوط دیگر لاغر و کم‌رنگ هستند. شروع دایره معمولا از گوشه‌ی سمت چپ کاغذ می‌باشد، اما برخی دیگر از بالا یا پایین شروع می‌شوند.

گرچه رسم اِنسو به‌نظر ساده می‌رسد، اما فقط تعداد کمی از نقاشان توانسته‌اند آن را به شاهکاری تبدیل کنند. اعتقاد بر این است که در دستان یک استاد ذن، قدرت نمادین اِنسو آزاد می‌شود و این امر به کسانی که روی آن نماد مراقبه می‌کنند کمک می‌نماید تا به سطح بالاتری از معنویت برسند. استادان ذن اغلب برای مریدان خود اِنسویی را به‌منزله‌ی نمادی از مقام اشراق برای مراقبه‌ی ایشان با قلم‌مو می‌کشند. گفته می‌شود که کیفیت این نقاشی عمق تعالی روانی استاد را منعکس می‌کند.

اِنسو را می‌توان به‌تنهایی رسم کرد یا آن را با نوشته‌ها، اشعار یا کلمات حکمت‌آمیز همراه کرد. متداول‌ترین نوشته‌ی روی نقاشی‌های انسو جمله‌ی «این چیست؟» است که تفسیر را به‌عهده‌ی بیننده می‌گذارد. یکی از استادان ذن پس از پرسیدن این سؤال درمورد نقاشی خود از یک اِنسو، جواب داد که «من هم نمی‌دانم!»

کتاب‌نامه

• Terayama, Tanchu, Zen Brushwork; Focusing the Mind with Calligraphy and Painting, Translated by Thomas F. Judge and John Stevens, Kodansha, NY, 2016.
• Seo, Audrey Yoshiko, Enso: Zen Circles of Enlightenment, Weatherhill, 2007.
• Stevens, John, Enso: The Timeless Circle, Robyn Buntin, Honolulu, 2009.
• Stevens, John, Sacred Calligraphy of the East, 3rd edition, Echo Point Books & Media, 2013.